Quy trình canh tác thâm canh cây gấc đạt năng suất chất lượng cao

Thông tin chung

Gấc có tên khoa học là Momordica cochinchinensis (Lour.) Spreng, thường được trồng bằng hạt hoặc bằng đoạn dây bánh tẻ. Gấc được trồng một lần, nhưng cho thu hoạch trong nhiều năm, sản phẩm thu hoạch là quả chín sử dụng trong ẩm thực, hạt dùng để làm thuốc trong y học. Màng bao quanh hạt dùng để ép dầu và dùng để hỗ trợ điều trị bệnh khô mắt, giúp tăng cường thị lực do nó là nguồn khá tốt để bổ sung vitamin A dưới dạng carotenoit. Beta-caroten trong gấc khi vào cơ thể sẽ chuyển thành vitamin A, góp phần rất lớn để tạo ra sức đề kháng tự nhiên của da, niêm mạc.

Cơm gấc giàu lycopene (cao gấp 70 lần cà chua), với thành phần chủ yếu là beta-carotene (hay còn gọi là tiền sinh tố A), một chất có khả năng chống ôxy hóa rất cao. Nó giúp chống lại sự lão hoá và các bệnh lý ở phổi, tim, mạch máu, thần kinh do tiến trình ôxy hóa gây ra. Lycopene có khả năng ngăn ngừa sự hình thành oxy hóa LDL, cholesterol có hại trong máu, từ đó sẽ ngăn chặn được chứng xơ vữa động mạch và các nguy cơ dẫn tới đột quỵ.

Gần đây, gấc được quan tâm và bắt đầu trồng nhiều ở các khu vực như Thái Bình, Hòa Bình, Cần Thơ, An Giang, Hậu Giang, Vĩnh Long, Kiên Giang, Tiền Giang, Đồng Nai, Tây Ninh và Đăk Nông.

Quy trình, phương pháp tổ chức thực hiện

Chọn giống

Hiện nay có 2 cách trồng gấc, bằng hạt và bằng hom giống. Do đó, việc chọn giống gấc cũng phải dựa theo cách trồng.

• Trồng bằng hom: chọn những dây gấc cái, khỏe, cho trái to, chất lượng tốt ổn định để làm cây mẹ phục vụ cho việc cắt cành.
• Trồng bằng hạt (rất phổ biến): chọn những trái gấc to, trọng lượng từ 1,5kg trở lên, vỏ mỏng cơm dày, ráo đỏ để lấy hạt làm giống. Ngoài ra, tùy theo nhu cầu thị hiếu của thị trường mà có thể chọn các giống gấc như gấc nếp, gấc tẻ, gấc bắc (thường gọi là gấc lai), hoặc các giống gấc có tên gọi theo địa phương khác, ví dụ gấc nếp Ninh Thuận, gấc nếp Hóc Môn, gấc nếp Cần Thơ…

Gấc nếp: Trái to, hạt nhiều, gai to, ít gai, khi chín chuyển sang màu đỏ cam rất đẹp. Cơm hạt và màng hạt có màu đỏ tươi rất đậm và dày, ráo

Gấc tẻ: Trái nhỏ hoặc trung bình, vỏ dày tương đối, có ít hạt, gai nhọn, cơm có màu vàng nhạt, màng đỏ bao bọc hạt thường có màu đỏ nhạt hoặc màu hồng, không được đỏ tươi đậm như gấc nếp

Gấc lai (gấc Bắc): trái to, gai nhỏ, thưa, quả thon dài, hạt nhiều, cơm hạt dính chặt hạt, vỏ cứng dày, màu của cơm hạt không đỏ thẩm mà hay có màu đỏ nhạt.

Xác định thời vụ trồng

Việc xác định thời vụ trồng đúng sẽ giúp cho cây gấc sinh trưởng và phát triển tốt trong giai đoạn đầu, rút ngắn thời gian kiến thiết cơ bản, cây cho trái sớm và thu hoạch sớm.

• Miền Bắc: thời vụ trồng thường từ tháng 2 – 3 dương lịch, tùy thời tiết từng năm mà có thể trồng sớm hay trồng trễ.
• Miền Nam: thời vụ trồng đầu mùa mưa hoặc cuối mùa mưa, tùy theo vùng đất mà có thể bố trí thời vụ trồng phù hợp. Tuy nhiên đối với những vùng đất có điều kiện nước tưới, đủ nước tưới thì nên trồng vào thời điểm cuối mùa mưa (vụ Đông Xuân). Do thời điểm này là tiết Đông Xuân nên ẩm độ đất, ẩm độ không khí rất thích hợp cho các loại cây trồng phát triển, trong đó có cây gấc.

Làm đất và chuẩn bị hố trồng

Đất được cày để dọn và diệt các loại cỏ dại, cây bụi. Đối với những vùng đất có mực thủy cấp nhỏ (dưới 0,5 m) thì cần phải lên liếp để đảm bảo cho cây không bị ngập úng. Còn với những vùng mực thủy cấp lớn hơn 0,5 m thì có thể tiến hành phân lô và đào hố (đào theo hàng thẳng hoặc theo hàng nanh sấu).

Kích thước hố trồng dao động từ 40-60 cm (dài) x 40-60cm (rộng) x 40-60cm (sâu). Mật độ trồng là cây cách cây 4 hoặc 5m và hàng cách hàng 5m. Mật độ 400–500 cây (trụ)/10.000 m². Tùy theo từng loại đất mà có thể tăng giảm mật độ cây, ví dụ nếu trồng hàng cách hàng 5 mét, cây cách cây 4 mét thì mật độ trồng trên 1 ha (10.000 m²) là 500 trụ (cây).

Đất trong hố được đào lên có thể để khoảng 2 tuần để các chất độc trong đất (thường là các chất khí độc H₂S, metan CH₄, hoặc NH₃… trao đổi và thoát ra môi trường. Sau đó sử dụng lại 1/2 hoặc 2/3 lượng đất đã đào từ hố (lưu ý chọn phần đất tầng trên) để trộn với khoảng 5-10 kg phân hữu cơ (như phân bò, rơm rạ, vỏ đậu, tro trấu + mụn dừa đã được ủ hoai), cùng với 0,5 kg phân lân, 0,5 kg vôi. Sau khi trộn đều tất cả các thành phần thì cho trở lại hố chờ đến khi trồng cây.

Làm giàn cho gấc

Do cây gấc là cây thuộc họ bầu bí nên có nhu cầu leo giàn rất cao. Vì vậy, cần phải làm giàn. Nếu gấc bò dưới đất thì tỉ lệ đậu trái rất thấp, trái bị chai, đèo, hư hỏng rất cao. Làm giàn cho gấc có nhiều dạng, từ đơn giản ít chi phí cho đến kiên cố chi phí cao. Hiện nay, đối với gấc trồng phân tán theo bờ rào thì có thể cho gấc leo tự nhiên theo cây cối xung quanh, hay bờ rào. Tuy nhiên, để trồng gấc thương phẩm thì cần thiết phải đầu tư làm giàn một cách bài bản.

Đối với những hộ trồng với chi phí thấp thì có thể tận dụng các cây trong vườn như tre, tầm vông, các cây thân gỗ để làm trụ, và thả giàn bằng lưới nilon hoặc dây kẽm, dây thép. Khoảng cách giữa các trụ từ 2,5-4 m, hàng cách hàng cũng khoảng từ 3-4 m. Do trụ bằng tre hay tầm vông nên sức chống đỡ yếu, chiều cao của giàn từ 2-2,2 m. Các dây kẽm, dây thép đan thành giàn với kích thước ô khoảng 40x40 cm. Tuy nhiên với quy mô giàn như vậy thì cần phải duy tu, bổ sung chỉnh sửa liên tục, vì các cây làm trụ không bền, không kiên cố, dễ bị mục.

Với những hộ có vốn và đầu tư dài hạn thì có thể sử dụng trụ beton cốt thép làm trụ cho giàn gấc, thả giàn bằng dây cáp thép, hoặc dây điện thoại đã qua sử dụng. Khoảng cách trụ cách trụ là 4-5 m, hàng cách hàng 4-5 m, và chiều cao của giàn gấc từ 2-2,2 m. Giàn được đan bằng dây cáp thép hay dây điện thoại, với kích cỡ ô khoảng 40x40 cm. Với thiết kế giàn như vậy thì thời gian sử dụng lâu, đầu tư một lần sử dụng lâu dài, tuổi thọ có thể trên 10 năm hoặc lâu hơn.

Lưu ý: khi làm giàn phải chú ý các trụ của giàn phải gần các hố trồng để cây gấc thuận tiện leo lên giàn. Mặt khác, cây trụ có tác dụng nâng đỡ dây gấc trong giai đoạn từ năm thứ 3 trở đi, vì thời gian này cây gấc có xu hướng mang quả gần thân chính ở gốc.

Chuẩn bị cây con

Ươm cây con bằng cách giâm cành

Chọn cây mẹ sai trái, chất lượng tốt, cắt một đoạn cành bánh tẻ, đường kính 1-1,5cm, có 2-4 đốt/hom, mỗi hom dài 30–40 cm, rồi tiến hành giâm ươm:

• Giâm hom không xử lý kích thích: cắt bằng đầu gần đốt thân khoảng 3cm, xử lý hom bằng thuốc trừ nấm nhằm hạn chế các loại nấm tấn công vào vết cắt, sau đó đem giâm xuống giá thể tro trấu, hoặc mụn dừa + tro trấu, và lưu ý giữ ẩm. Đầu gốc cắm sâu trong giá thể ít nhất 2 đốt, đặt nằm nghiêng, đầu ngọn hướng lên trên, để trong bóng râm, tưới nước giữ ẩm.
• Giâm hom có xử lý kích thích tạo rễ: thực hiện tương tự, nhưng trước khi giâm xuống giá thể thì  nhúng vào chất kích thích tạo rễ như NAA, nồng độ từ 500-700 ppm.

Chờ khoảng 2–3 tuần rễ sẽ xuất hiện, sau đó chồi sẽ mọc. Sau khi chồi xuất hiện 2-3 tuần thì đem trồng. Không nên trồng sớm quá vì bộ rễ chưa ổn định, cây sẽ không phát triển, thậm chí cây có thể chết.

Ươm cây con bằng hạt

Hạt gấc có vỏ cứng nên khó hút nước, do đó thời gian nẩy mầm chậm. Để hạt nhanh nẩy mầm, có thể thực hiện theo 2 cách:

• Xử lý hạt: ngâm hạt trong dung dịch axit sunfuric 10% trong khoảng 24 giờ cho vỏ hạt mềm, gieo dễ nảy mầm hơn; hoặc ngâm hạt trong nước ấm khoảng 50–55⁰C trong thời gian 10–12 giờ cũng cho tỷ lệ nảy mầm cao. Sau khi xử lý, ươm hạt trong bầu đất đã được chuẩn bị sẵn, rồi tiến hành tưới nước, giữ ẩm. Khi cây con mọc cao khoảng 20-30 cm, sẽ đem trồng vào các hố đã chuẩn bị sẵn ngoài đồng ruộng.
• Không xử lý hạt: hạt gấc được gieo trực tiếp vào bầu đất chuẩn bị sẵn, 1-2 hạt/bầu, vùi sâu hạt từ 2-3 cm, đặt hạt theo chiều đứng và hướng vị trí phôi hạt sang bên, tưới nước giữ ẩm, để bầu trong mát, tránh ánh sáng trực tiếp. Sau khoảng 2 tuần, cây sẽ mọc một cách tự nhiên. Chờ khoảng 3-4 tuần thì đem ra trồng ngoài ruộng.

Lưu ý cách chọn hạt để làm giống: Chọn hạt chắc, khỏe, không dị tật, chọn hạt từ những trái chính sinh lý tự nhiên, những trái bị dị tật, chín ép hay chín héo thì không nên chọn lấy hạt làm giống.

Trồng cây ra ruộng

Mật độ và khoảng cách trồng

Tùy theo điều kiện thổ nhưỡng mà có thể trồng gấc với các mật độ khác nhau, trung bình một trụ gấc có thể phủ giàn ở giới hạn trên dưới 20 m². Do đó căn cứ trên tiêu chí đó mà có thể trồng cho thích hợp. Và trước khi trồng, trong khâu chuẩn bị đất trồng thì có bước chuẩn bị hố trồng, vì vậy mật độ và khoảng cách trồng được quyết định ngay từ khâu đào hố trồng. Thường khoảng cách trồng hàng cách hàng là 4 mét, cây cách cây 5 mét, mật độ 500 trụ/ha. Nếu đất tốt hơn thì trồng mật độ khoảng 400 trụ/ha, với khoảng cách hàng cách hàng 5 mét, cây cách cây 5 mét.

Kỹ thuật trồng

Chọn những cây có sức sống tốt, sinh trưởng, phát triển bình thường, không bị bệnh đem trồng ra ngoài đồng ruộng.Tháo bỏ bầu nilon, đặt cây xuống hố trồng, hướng ngọn cây về phía trụ của giàn. Để thuận tiện cho gấc leo lên giàn dễ dàng thì có thể làm một cầu dẫn bằng tre, chà le, hay dây nilong lên giàn ngay đầu trụ của giàn. Khi cây gấc được 40-50cm thì hướng cho gấc theo cầu dẫn để leo lên giàn. Giữ ẩm cho cây bằng cách tủ rơm rạ quanh gốc.

Nếu trồng cây con từ hạt thì nên trồng từ 2-3 cây/hố, vì khả năng tỉ lệ cho cây đực:cái từ hạt là 50:50, nên nếu phát hiện dây đực thì tiến hành cắt bỏ, tuy vậy 2-3 cây/hố thì ít nhất cũng còn một dây cái. Mỗi hố chỉ cần 1 cây cái là đạt yêu cầu.

Kỹ thuật chăm sóc

Nhiệt độ thích hợp cho sự phát triển của gấc là 28-32 ⁰C, nếu nhiệt đột xuống dưới 15⁰C thì cây chậm phát triển, lá có thể bị biến dạng. Ẩm độ thích hợp cho sự phát triển của gấc là từ 70 - 80%. Thông thường cây gấc từ khi trồng đến khi ra hoa, đậu trái khoảng 3-4 tháng, và cũng ở thời điềm này thì mới có thể xác định được chính xác dây đực - dây cái của cây gấc. Khi quả được thụ phấn, thời gian từ lúc quả hình thành đến lúc chín thu hoạch khoảng 2-3 tháng.

Hiện nay, chưa có thống kê cụ thể về năng suất của cây gấc. Theo tác giả Trương Vĩnh Hải (Viện khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp Miền Nam), khi nghiên cứu trồng cây gấc ở Đak Nông, năng suất từ 22-24 tấn/ha. Tuy nhiên, với những vườn gấc có chế độ chăm sóc tốt như ở Tây Ninh, vùng Đông Nam bộ thì năng suất có thể đạt trên 30 tấn/ha (theo số liệu điều tra từ người trồng gấc). Để cây gấc sinh trưởng, phát triển, đạt năng suất tốt cần chú ý những vấn đề canh tác như sau.

Bón phân

a.  Giai đoạn vườn gấc kiến thiết cơ bản

• Khi chuẩn bị hố trồng: bón lót 5-10 kg phân hữu cơ; 0,5 kg phân lân (tùy chọn); 0,5 kg vôi (tùy chọn)
• Lần 1 sau trồng 10-15 ngày: bón nhử phân đạm (Ure) 20 - 50 gram/gốc
• Lần 2 sau trồng 1 tháng: bón 100 gram Ure + 50 gram DAP cho một gốc
• Lần 3 sau trồng 2 tháng: bón 100 gram Ure + 50 gram DAP cho một gốc
• Lần 4 khi ra hoa, bắt đầu ra trái: 150-200 gram phân hỗn hợp N-P-K 20-20-15

b.  Giai đoạn khai thác trái thương phẩm

Cây gấc ở giai đoạn khai thác cần bón cân đối lượng phân bón N-P-K, có thể tham khảo công thức 120 N – 100 P – 120 K và 2 tấn phân hữu cơ sinh học cho 1ha/năm.

• Lần 1 đầu mùa mưa: 1/3 N + 1/3 P + 1/3 K
• Lần 2 giữa mùa mưa: 1/3 N + 1/3 P + 1/3 K
• Lần 3 cuối mùa mưa:1/3 N + 1/3 P + 1/3 K

Lưu ý công thức quy đổi như sau:

• Phân Ure: 100 kg Ure chứa 46 kg N (đạm)
• Phân DAP: 100 kg DAP chứa 16kg N (đạm) + 46kg P (lân) + 0kg K (kali)
• Phân Super lân: 100 kg chứa khoảng 16 – 20 kg P (lân)
• Kali: 100 kg Kali đỏ - muối ớt chứa khoảng 50 – 60 kg K (kali); 100kg kali trắng chứa 45-50kg K (kali)

Tưới nước

Cây gấc có khả năng chịu hạn tốt nhưng nếu thiếu nước thì khả năng đậu trái bị giảm. Cây gấc háo nước nhưng không chịu được úng. Do vậy, nên cung cấp nước thường xuyên và đầy đủ cho cây để đảm bảo sự sinh trưởng và phát triển tốt, đặc biệt trong giai đoạn mùa khô và trong giai đoạn ra hoa kết trái. Độ ẩm thích hợp cho cây gấc phát triển là từ 70-80%. Có thể áp dụng các phương pháp tưới khác nhau như tưới phun, tưới tràn hoặc tưới nhỏ giọt.

Làm cỏ

Cây gấc trong thời gian kiến thiết cơ bản có thể còn xuất hiện cỏ dại trong vườn, nhưng khi gấc đã phủ kín giàn thì cỏ dại sẽ cũng giảm dần và từ từ biến mất.Tuy vậy, cũng phải thường xuyên xới xáo xung quanh hố trồng để bộ rễ phát triển tốt và tăng hiệu quả sử dụng phân bón.

Chăm sóc tạo tán

Việc tạo tán, tỉa cành cho gấc chỉ tập chung chủ yếu vào giai đoạn sau khi gấc lên giàn, đặc biệt là giai đoạn cây gấc đã leo giàn được khoảng 2 tháng và sau mỗi vụ thu hoạch.

Phương pháp tỉa:

• Đối với gấc trồng được 2 tháng sau khi lên giàn thì chú ý hướng các dây chính để các dây phân bố đều trên giàn, tận dụng tốt không gian trong vườn. Thường mỗi trụ sau khi kiểm tra bỏ dây đực thì nên để lại 1-2 dây cái là đủ.
• Đối với khoảng thời gian sau vụ thu hoạch thì nên cắt bỏ những dây già, dây khô, hoặc các dây từ cấp 3 trở đi, giữ lại các dây chính, khỏe có khả năng tái sinh tốt vì chính những dây này sẽ tái sinh và mang quả rất hiệu quả.

Thu hoạch và tồn trữ

Thời gian cây gấc từ khi trồng đến khi cho trái từ 3 đến 4 tháng, thời gian đậu trái đến khi thu hoạch trái từ 2,5-3 tháng. Khi thu hoạch gấc, chỉ nên thu hái gấc khi quả đã chín đỏ ½ diện tích vỏ quả. Khi hái nên chọn những ngày nắng. Dùng dao bén hoặc kéo bén cắt cuống trái. Quả được xếp vào trong sọt, mỗi sọt với trọng lượng vừa phải để tiện vận chuyển. Dưới đáy sọt cứ một lớp quả lại để một lớp rơm rạ hoặc lá chuối giữ cho quả gấc khỏi bị biến dạng, vỡ nát, nhất là khi vận chuyển đi xa. Quả gấc cần được tồn trữ nơi thoáng mát trong khi chờ vận chuyển về nơi chế biến.

Hiệu quả công nghệ

Trái đồng đều, chất lượng tốt, hiệu quả cao

Thông tin liên hệ chuyên gia hỗ trợ

Viện Nghiên cứu Công nghệ Sinh học và Môi trường - Trường Đại học Nông Lâm TP.HCM

Người liên hệ: TS. Phạm Đức Toàn

Điện thoại: 091.838.6966

Email: phamductoan@hcmuaf.edu.vn