Tổng hợp một số dẫn xuất Amit của 3α-hydroxy-lup-20(29)-en-23,28 với axit amin

Trong số các hợp chất thiên nhiên, các chất tritecpen có khung lupan như betulinic axit có nhiều hoạt tính sinh học lý thú nên ngày càng được quan tâm nghiên cứu. Bên cạnh hoạt tính chống viêm, gần đây người ta phát hiện hoạt tính chống khối u, chống nấm ngoài da nhiệt đới và chống sốt rét. Trong quá trình nghiên cứu sàng lọc các hợp chất thiên nhiên có hoạt tính sinh học từ thực vật Việt Nam, nhóm nghiên cứu gồm Trần Văn Lộc và Trần Văn Sung (Viện Hóa học thuộc Viện KH & CN Việt Nam) đã phân lập được chất 3α-hydroxy-lup-20(29)-en-23,28-dioic axit từ cây chân chim (Schefflera octopphylla) với hiệu suất (5-7%). Hợp chất này thuộc khung lupan và có hoạt tính độc nhẹ với tế bào.

Nhóm nghiên cứu tiến hành thu hái lá cây chân chim ở Nghệ An sau đó sây khô, nghiền nhỏ, chiết bằng MeOH/H₂O (8:2), ở 60⁰C (rút 4 lần), cất loại dung môi dưới áp suất giảm ở 40⁰C, phần còn lại được thủy phân bằng dung dịch NaOH (10%) trong MeOH, đun hồi lưu trong 5 giờ, lọc dung dịch sau đó thủy phân và axít hóa dịch lọc bằng HCl (10%), pH=3. Lọc và rửa kết tủa nhiều lần bằng H₂O và CHC_l3/MeOH (1:1) thu được chất 1, với độ tinh khiết là 98-99%. Chất 1 có hai nhóm axit cacboxylic và một nhóm hydroxyl, đều có khả năng phản ứng với este của amino axit. Để thu được sản phẩm ở hai nhóm cacboxylic axit phải axetyl hóa nhóm 3α-hydroxy của 1 với anhydrit axetic trong pyridin, thu được sản phẩm chất 2. Chất 2 được chuyển về dạng clorua axit nhờ qua phản ứng với oxalyclorit trong benzen ở nhiệt độ phòng. Cất C₆H₆ và oxalyclorit dư, sau đó cho thêm axit amin ankyleste hidroclorua trong CH₂C_l2/N(C₂H₅)3 tỉ lệ mol 1:3, khuấy 24 giờ ở nhiệt độ phòng thu được các sản phẩm 3-10. Để thu các dẫn xuất 3α-hydroxy-lup-20(29)-en-23,28-diamit nhóm nghiên cứu tiến hành thủy phân các chất 3-10 bằng NaOH 4 N trong tetrahidrofuran/MeOH ở nhiệt độ phòng, trong 24 giờ, sau đó trưng cất dung môi dưới áp suất giảm, cặn còn lại được hòa tan trong nước cất, trung hòa bằng HCl 5%, chiết bằng CH₂C_l2, dịch chiết được rửa với nước, làm khan bằng Na₂SO₄. Cất loại dung môi và kết tinh lại thu được các chất 11-18.
Kết quả là nhóm nghiên cứu đã tổng hợp được 16 dẫn xuất của chất 3α-hydroxy-lup-20(29)-en-23,28-dioic axit, đều là những chất mới, đến nay chưa có trong tài liệu; xác định được cấu trúc hóa học của các sản phẩm thu được bằng các phương pháp phổ như phổ khối EI-MS, ESI-MS, phổ hồng ngoại và cộng hưởng từ hạt nhân 1H-, 13C-NMR một chiều và 2 chiều.

HT (Theo tạp chí Hóa học T.45-5/2007)